Narbut – prastary szlachecki ród (jeden z nielicznych rodów szlacheckich) wywodzący się z Litwy od przełomu XV-XVI wieku ( a może i wcześniej). Początkowo, jak w wielu innych krajach Narbut było traktowane jako zawołanie. Było też traktowane jako przezwisko rozpowszechnione na terenach litewskich. Jeden z litewskich znawców przedmiotu S. Abramuskas wskazuje na staropruskie pochodzenie tego słowa, mające znaczenie „rodzic”, „głowa rodziny”.
W języku polskim Narbut pisze się z dwoma literami „tt”: NARBUTT. W potocznym języku litewskim nazwisko to uzupełniane jest sufiksami „as” (NARBUTAS) w odniesieniu do nazwisk męskich, „ene” (NARBUTIENE) określając mężatki i „ite” lub „aite” dla niezamężnych kobiet. Można też spotkać inne wywodzenie etymologiczne. Geograficznym gniazdem pochodzenia nazwiska Narbut(tt) jest rejon Wilna, a ponadto rejony Kowna, Szawli, Rosienia i później Lidy. We wczesnym okresie było kilka rodzinnych gniazd Narbuttów, pomiędzy którymi nie występowały więzi krwi. Na podstawie zachowanych dokumentów opracowano i zestawiono dziewiętnaście rodowodów szlacheckich rodzin Narbuttów, wcześniej znano siedemnaście znanych rodowodów i używanych przez nie herbów. Rody Narbutt posługiwały się takimi herbami jak: Trąby, Lis, Topór, Strzemię, Zadora, Róża czy Niezgoda. Nazwiska Narbut, Narbutt, Narbutowicz czy Narbutowski w okresie od XVIII w. zaczęto używać też wśród mieszczan i chłopstwa.
Czesław Malewski (WILNO)
Wykaz alfabetyczny z 1844 r. majątków pow. lidzkiego ze wskazaniem właścicieli i ilości dusz męskich przez nich posiadanych według spisu 1834 r. LVIA (Państwowe Archiwum Historyczne Litwy w Wilnie) zesp. 394, inw. 4, vol. 873
…
230. Narbut Aleksander s. Ignacego – Andruszowce – 163
231. Narbut Helena – Antokol – 7
232. Narbut Róża – Radziwoniszki – 20
233. Narbut Adolf s. Joachima – Lewkiszki – 8
234. Narbut Teodor, Adolf, Ksawery s. Joachima – Byliniszki – 18
235. Narbut Teodor, Adolf, Ksawery s. Joachima – Szawry alias Poraduń – 77
236. Narbut Józef s. Jakuba – Talkuny – 37
237. Narbut Józef s. Antoniego – Kobrowce – 17
238. Narbut Nikodem s. Ignacego – Woronicze – 65
239. Narbut Antoni – Helenowo – 2
240. Narbut Katarzyna – Gulkowszczyzna – 17
241. Narbut Teofila – Wawiórka – 5
242. Narbut Anna – Kobrowce – 19
243. Narbut Justyn s. Józefa – Jurszyszki – 44
244. Narbut Mikołaj s. Józefa – Radziwoniszki – 16
…
Rody i herby szlacheckie na Litwie (X)
Wileńszczyzna była prawdziwym ogrodem botanicznym szlachty jakiej szlachty! Siedzieli tu od pogańskich czasów, bo od Mendoga – Jundziłłowie, Wismontowie, od Giedymina – Dogilowie, Ejgirdowie, od Jagiełły i Witolda – Krupowiczowie, Zapaśnikowie, Krupowiesowie, Wilbikowie, Mickiewiczowie, Koczanowie, Dowgirdowie, Jodkowie, Bartoszewiczowie i inni. W samym lidzkim powiecie (obecnie część rejonu solecznickiego) pod koniec XVIII w. kwitło jakieś 600 nazwisk szlacheckich, a w tym kilkanaście rodzin o nazwisku, naszego Wieszcza, Mickiewicz.
Herb Trąby
W polu srebrnym trzy trąby czarne 2, 1, złączone ustnikami, z czterema sztrefami złotymi i zawiniętymi sznurami. W klejnocie nad hełmem pięć piór strusich. Najstarsza pieczęć z 1385 roku. W źródłach pisanych pojawia się pierwszy raz w 1388 roku. Aktem unii horodelskiej herb ten został przeniesiony na Litwę. Ze strony polskiej ród reprezentował Mikołaj Trąba, arcybiskup gnieznieński, do rodu został adoptowany Krystyn Ościk z Kiernowa. Ród ten zamieszkiwał głównie w ziemiach: krakowskiej, łęczyckiej, przemyskiej, ruskiej i na Wileńszczyźnie. Należały do niego następujące rody: Amfor, Błeszyński, Brzeziński, Chwalczewski, Chwaliszewski, Ciarnowski, Ciążyński, Ciborowski, Cyryna, Czaśnicki, Czaszawski, Czaszyński, Dawidowicz, Dewicz, Dobiński,Doliński, Dołuski, Dowgielt, Dowiakowski, Dyakowski, Dziewałtowski, Dziokowski, Falczewski, Gorzkowski, Grobicki, Horoch, Hryczyny, Iskrzycki, Iwaszkiewicz, Jaskold, Jaszczold, Jonakowski, Jordan, Kiełkiewicz, Kierdej, Kirklewski, Klichowski, Kolecki, Kolnicki, Kołek, Komajewski, Konkowski, Kosmowski, Kownicki, Kownacki, Kowzan, Krąkowski, Krzykawski, Kumanowski, Kumorowski, Listowski, Łukaszewicz, Michnowski, Miękicki, Miłakowski, Możejko, Narbutt ( nobilitowany w 1413 roku, podtwierdzenie szlachectwa w guberni wileńskiej 31 sierpnia 1820 roku), Niewier, Odyniec, ścik,Ościkowski, Ośniałowski, Ostyk, Oticz, Otwinowski, Pakoszewski, Piecek, Pietkiewicz, Płowiński, Pszonka, Radziwiłł, Roguski, Rokosz, Rozwadowski, Rudomina, Russagowski, Rustejko, Russanowski, Rzeczkowski, Sadkowski, Schecking, Syrewicz, Skop, Sobocki, Sośnicki, Stanczykiewicz, Stecher, Stojowski, Sokoł, Stanilewicz, Światorzęcki, Świerszczowski, Świętorzecki, Syruć, Szalowski, Tokara, Tokarzewski, Trąba, Walewski, Warzycki, Wierszułk, Wincza, Winiarski, Włoczewski, Wnorowski, Wolda, Wołk, Woyna, Woyniusz, Wrzeszcz, Wyczołkowski, Wylam, Zbrawski, Żagiel, Żurawski.
Rodzina Narbuttów
Dzieje tej rodziny sięgają bardzo odległych czasów. Nobilitację Narbuttowie otrzymali w 1413 roku w Horodle. Familia ta jest na trwałe zapisana w historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów za swe trudy oddane Ojczyźnie. Spotykamy przedstawicieli tego rodu jako wojskowych, polityków, pisarzy i historyków. Zamieszkiwali powiat lidzki już w wieku XVII, gdzie posiadali majątki: Szawry, Andruszowce, Janowszczyzna, Karbowce, Stary Dwór, Woronicze, Radziwoniszki, Sukurcze, Narbutyszki, Balkupy i folwarki: Wierszuliszki, Pigosza, Szczurkiszki, Biłłaty, Byliniszki, Lewkiszki i inne. Spokrewnieni z rodzinami szlacheckimi Noniewiczów, Ryłłów, Żabów, Moraczewskich, Bartoszewiczów, Sobańskich, Grudzińskich i innych. Wspomnę niektóre najbardziej zasłużone osoby reprezentujące rodzinę Narbuttów.
Tadeusz Narbutt podkomorzy Lidzki, poseł na Sejm walny 1776 r., który nie podpisał się pod ratyfikacją I rozbioru i za to był prześladowany.
Wojciech Narbutt szambelan króla Stanisława Augusta, poseł na Sejm Wielki – uczestniczył w ustanowieniu Konstytucji 3 Maja.
Teodor Narbutt (1784 – 1864) syn Joachima, najbardziej znana postać w historii Litwy. Wojskowy inżynier w stopniu kapitana, historyk, bibliofil, badacz dziejów dawnej Litwy. Napisał „Dzieje starożytne narodu litewskiego” (t. 1-9, w latach 1835 – 1841), wydał „Pomniki do dziejów litewskich…” w 1846 r. oraz zaprojektował i wybudował kościół w Ejszyszkach w 1852 roku pod wezwaniem Wniebowstąpienia Pańskiego. Kawaler orderu św. Włodzimierza 4 stopnia, św. Anny 4 stopnia oraz za zbudowanie twierdzy w Bobrujsku w 1809 roku orderu św. Anny 2 stopnia. Za zasługi literackie (napisanie historii litewskiej Rusi ) z ręki cara Mikołaja I otrzymał pamiątkowy sygnet.
Ludwik Narbutt (1832 – 1863), syn Teodora i chłopki pańszczyźnianej Krystyny z Sadowskich, przywódca Powstania Styczniowego w powiecie lidzkim. Za udział w konspiracji w 1850 roku aresztowany w Wilnie i karnie w marcu 1851 roku wcielony do wojska rosyjskiego, uczestniczył w walkach na Kaukazie, gdzie został odznaczony za odwagę orderem św. Anny 4 stopnia. Na Litwę wrócił w 1860 roku w stopniu podporucznika. W 1861 r. ożenił się z młodą wdową Amelią z Kuncewiczów Siedlikowską. Zamieszkał w Sierbieniszkach poświęcając się gospodarstwu.
Bronisław Narbutt pisał w swoim pamiętniku o nim: „Widziałem go w 1860 roku w Lidzie. Był niewielkiego wzrostu, szczupły, blondyn, nieco łysy, z melancholijnym wyrazem na twarzy; wielki zdrowy rozsądek, uczciwość, miłość dla ludzi – to były główne jego zalety; mało mówiący, skromny w ułożeniu, chętny zawsze dla każdego z pomocą”. Po wybuchu powstania zorganizował oddział partyzancki (w którym walczył również znany malarz Elwiro Andriolli), stoczył szereg potyczek z wojskami carskimi, okazując bohaterską odwagę i zadając nieprzyjacielowi dotkliwe straty. Poległ 4 maja 1863 r. w walce z wojskami carskimi pod Dubiczami.
Bolesław Narbutt (1843 – 1889) syn Teodora za udział w powstaniu zmuszony przez władze carskie do osiedlenia się w Rosji. Po kilkunastu latach wrócił z nadszarpniętym zdrowiem do rodzinnych Szawr.
Teodora Monczuńska z Narbuttów (1839), córka Teodora, za udział w powstaniu zmuszona była wyjechać za granicę (zaocznie przez władze carskie skazana na katorgę).
Krystyna Narbutt z Sadowskich (1813 – 1899) żona Teodora ( córka żołnierza kościuszkowskiego, pochodząca z rodziny włościańskiej) za wspieranie powstańców wysłana w głąb Rosji w 1864, skąd wróciła do Szawr w 1871, gdzie i zmarła.
Daniel Kazimierz Narbutt (1738 – 1807) syn Kazimierza, ukończył studia w Rzymie, ksiądz, opat paradyjski, profesor w kolegiach pijarskich, profesor Collegium Nobilium w Wilnie. Członek Komisji Edukacji Narodowej. Autor pierwszej Logiki polskiej „Logika czyli rozważania i rozsądzania rzeczy nauką, według której każdy ma we wszystkiem prawdy dochodzić i strzec się fałszu” (Wilno 1769 r.). Sekretarz u Michała księcia Czartoryskiego, Kanclerza W.X. Litewskiego w Warszawie. Za zasługi dla kraju i nauki otrzymał od króla Stanisława Augusta w 1793 roku order św. Stanisława. W wolnych chwilach pisał wiersze, które zamieszczał w „Monitorze” i „Zabawach”. Pod koniec życia wrócił na Wileńszczyznę, mieszkał w majątku (Radziwoniszki) swego brata Dominika, gdzie 17 marca 1807 roku zmarł i został pochowany.
Justyn Narbutt (1776 – 1845) syn Józefa, pułkownik wojsk polskich, historyk. Ogłosił drukiem „Rys pierwiastków narodu litewskiego” w 1818 r. oraz „Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego z czasów Jana Sobieskiego i Augusta II w 1842 roku.” Zmarł w dziedzicznym majątku w Jurszyszkach na Wileńszczyźnie.
Aleksander Narbutt (1773) syn Ignacego, starosta pielawski, marszałek powiatu lidzkiego, generał – major według przywileju z 26 11 1793 r. Stanisława Augusta, kawaler orderu św. Włodzimierza 4 stopnia.
Józef Narbutt (1777) syn Dominika – pułkownik wojsk polskich, starosta Trabski.
Aleksander Narbutt (1763 – 1833) syn Ignacego – marszałek powiatu lidzkiego.
Wincenty Narbutt (1812 – 1883) historyk, długoletni pracownik Archiwum Akt Dawnych Trybunału W.X. Litewskiego w Wilnie, paleograf języków słowiańskich
Waldemar Stankiewicz
kresy.genealodzy.pl
mm.pl