PL
Pułkownik Ludwik Narbutt
(26.08.1832, Szawry – 5.05.1863, Dubicze). Polski ziemianin. Syn dziejopisa Litwy, Teodora Narbutta – herbu Trąby, wywodzącego się z bardzo starego litewskiego rodu wielkoksiążęcego Dowszprungówi i Krystyny z Sadowskich, córki kościuszkowskiego żołnierza.
Przedstawiciele rodu Narbuttów chlubnie wyróżniali się niemal na każdym polu działalności obywatelskiej i narodowej, czy to jako dzielni rycerze i zdolni dowódcy, czy też na stanowiskach dygnitarzy państwowych lub miejscowych, jako marszałkowie, wojewodowie, starostowie, chorążowie, stolnicy, wojscy, lub jako posłowie na sejmy i deputaci do Trybunału Głównego W. Ks. Lit.
“Póki Ponarom stać, a Niemnowi płynąć, Dopóty Narbuttom w ziemi Lidzkiej słynąć”.
Naczelnik wojenny powiatu lidzkiego w Powstaniu styczniowym. W szczytowym okresie walk jego oddział liczył przeszło 300 powstańców. Człowiek nieskazitelnego serca, wielkiej wiary, kochany przez swoich żołnierzy i lokalną społeczność. Cechował go ogromny hart ducha o nieugiętej energii i wytrwałości! Odważny, prawy i wielki patriota, bohater obydwu narodów – Rzeczypospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Jako uczeń wileńskiego gimnazjum założył stowarzyszenie patriotyczne „Orzeł i Krzyż”, za co został karnie wcielony do carskiego wojska. Walczył przez prawie 10 lat m.in. na Kaukazie. W wyniku odniesionych ran i amnestii, w randze podporucznika, wrócił w rodzinne strony. Po powrocie do domu ożenił się z młodą wdową Amelią z Kuncewiczów Siedlikowską z Sierbieniszek. Jego jedyna córka Maria zmarła w niemowlęctwie. Był niewielkiego wzrostu, szczupłym blondynem, nieco łysiejącym, z melancholijnym wyrazem na twarzy. Mimo rozgłosu, jaki mu zjednały jego świetne czyny, pozostał on zawsze cichym i skromnym; nigdy nie kierowały nim widoki osobiste, żył dla świętej sprawy narodu i dla niej też zginął.
Z większych bitew zwycięskich nad moskalami Narbutt stoczył dziewięć, z których najbardziej znane są te pod Rudnikami, nad Mereczanką, w Puszczy Grodzieńskiej, pod Dubiczami i pod Kowalkami. Zdradzony pod Dubiczami przez Bazylego Karpowicza został złożony na leśnym mchu, gdzie skonał ze słowami na ustach: „Dulce est pro patria mori” („O jak słodko umierać za Ojczyznę”).
W liczbie poległych pod Dubiczami stwierdzono następujących powstańców: Narbutt Ludwik – lat 32; Brzozowski Aleksander – lat 32, doktór z Grórnofela; Brzozowski Franciszek – lat 35, obywatel z Górnofela; Gremza Kazimierz – lat 25, włościanin z Lipkuńców; Hubarewicz Stefan – lat 35, obywatel z Hołowiczpola; Jodko Stanisław Jan – lat 22, obywatel z Pietraszuńców; Kraiński Leon – lat 35, obywatel z Hryszaniszek; Pokempinowicz Józef – lat 22, student uniwersytetu krakowskiego; Popławski Włodzimierz – lat 28, obywatel z Kopciuchy; Skirmunt Tomasz – lat 30, obywatel z Pińszczyzny; Taraszewicz Ignacy – lat 38, felczer z Lidy; Żukowski Władysław-Wandalin – lat 27, obywatel z Lacka; Adam – nieznany z nazwiska przyjaciel Narbutta.
Generał dyw. Edward Rydz Śmigły powiedział 8 lipca 1935 r. o nim „Narbutt padł w bitwie żołnierską śmiercią, a w życiu swem należał do ludzi których opatrzność od kolebki do ofiar przeznacza; przychodzą oni na świat namaszczeni stygmatem męczeństwa i przez cały swój żywot ofiarny aż do chwili ostatniej dźwigają swój krzyż z czołem promiennem wiarą, ze spokojem spełnionej powinności, z pieśnią nadziei i wytrwania na ustach.”
W 1933 roku z inicjatywy żołnierzy i oficerów 76 Lidzkiego Pułku Piechoty im. Ludwika Narbuta, postawiono w Dubiczach pomnik, poświęcony pamięci Ludwika Narbutta i poległych powstańców. Głównym motywem pomnika autorstwa prof. Ferdynanda Ruszczyca jest krzyż złączony z cierniową koroną. Na cokół użyto kamienia z pomnika „Wieszatiela” w Wilnie. Na pomniku widnieje napis „Za Naszą Wolność i Waszą”. Obelisk odsłonięto 6 sierpnia 1933 r., a jego poświęcenia dokonał abp. wileński Romuald Jałbrzykowski. W lesie pod Dubiczami, gdzie zginął Narbutt, wystawiono wysoki drewniany krzyż, dziś metalowy.
W czasie II wojny światowej (czas okupacji niemieckiej) na terenie powiatu lidzkiego istniała nadal pamięć o Powstaniu styczniowym i powstańczym naczelniku Ludwiku Narbutcie. Tu też powstał biuletyn „Szlakiem Narbutta” wydawany w latach 1943–1945 przez II batalion 77 pułku piechoty Armii Krajowej. To konspiracyjne pismo wydawane przez żołnierzy jest symbolem walki niepodległościowej na Nowogródczyźnie w czasie trwania II wojny światowej.
Pamiętaj przechodniu: „Zapomnieć o przeszłości, to jak wyrwać drzewu korzenie”.
LT
Pulkininkas Liudvikas Narbutas
(1832 m. rugpjūčio 26 d., Šiauriai – 1863 m. gegužės 5 d., Dubičiai). Lenkų kilmės žemvaldys. Jis buvo Lietuvos istoriko, Teodoro Narbuto – herbo „Trąby“, kilusio iš labai senos lietuviškos didžiųjų kunigaikščių Dausprungų giminės ir Kosciuškos sukilimo kareivio dukters – Kristinos Sadovskos – sūnus.
Narbutų giminės atstovai išdidžiai išsiskyrė beveik kiekvienoje pilietinės ir nacionalinės veiklos srityje, tiek kaip drąsūs riteriai ir talentingi vadai, tiek kaip aukštas vietines ir valstybės pareigas užimantys asmenys – maršalai, vaivados, seniūnai, chorunžai,stalininkai, taip pat pasiuntiniai į seimus ir LDK Vyriausiojo Tribunolo deputatai.
„Kol Paneriai stovės, o Nemunas tekės, tol Narbutai Lydos žemėje garsės“.
Lydos pavieto Sausio sukilimo karo vadas. Kovų įkarštyje jo dalinyje buvo daugiau nei 300 sukilėlių. Kilnios širdies, didelio tikėjimo žmogus, mylimas savo karių ir vietinės bendruomenės. Jis pasižymėjo didžiuliu narsumu, nepalaužiama energija ir atkaklumu! Drąsus, doras ir didelis patriotas, abiejų tautų – Lenkijos karalystės ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės – didvyris. Būdamas Vilniaus gimnazijos mokinys, įkūrė patriotinę draugiją „Erelis ir Kryžius“ (lenk. Orzeł i Krzyż). Už tai buvo priverstinai pašauktas į caro kariuomenę. Kovojo beveik 10 metų, be kita ko, Kaukaze. Dėl patirtų žaizdų ir amnestijos, įgijęs paporučnikio laipsnį, grįžo į tėvynę. Sugrįžęs namo, vedė jauną našlę Ameliją Kuncevič Sedlikovską iš Serbeniškių. Jo vienintelė dukra Marija mirė kūdikystėje. Jis buvo nedidelio ūgio, lieknas, šiek tiek pliktelėjęs šviesiaplaukis, su melancholiška veido išraiška. Nepaisant šlovės, kurią atnešė jo didingi darbai, jis visada išlikdavo tylus ir kuklus. Jis niekada nesivadovavo asmeninėmis pažiūromis, gyveno dėl švento tautos reikalo ir už jį mirė.
Narbuttui pavyko laimėti devynis didesnius mūšius su maskoliais, iš kurių garsiausi buvo: prie Rūdninkų, Merkio, Dainavos girioje, prie Dubičių ir Kalvių. Netoli Dubičių kaimo Liudviką išdavė Bazilis Karpovičius. Ten jis buvo paguldytas ant miško samanų, o prieš mirtį ištarė šiuos žodžius: „Dulce est pro patria mori“ („Malonu mirti už tėvynę“).
Tarp žuvusių prie Dubičių buvo rasti šie sukilėliai: Liudvikas Narbutas – 32 m.; Aleksandras Bžozovskis – 32 m., gydytojas iš Górnofelio; Pranciškus Bžozovskis – 35 m., dvarininkas iš Gurnofelio; Kazimieras Gremza – 25 m., valstietis iš Lipkūnų; Steponas Hubarevičius – 35 m., dvarininkas iš Holovičpolės; Stanislovas Jonas Juodka – 22 m., dvarininkas iš Pietraszuncų; Leonas Krainskis – 35 m., dvarininkas iš Hryszaniszkių; Juozas Pokempinovičius – 22 m., Krokuvos universiteto studentas; Vladimiras Poplavskis – 28 m., dvarininkas iš Kopciuchos; Tomas Skirmuntas – 30 m., Pinsko krašto dvarininkas; Ignacas Taraševičius – 38 m., felčeris iš Lydos; Vladislovas Vandalinas Žukovskis – 27 m., dvarininkas iš Lacko; Adomas – pavardė nėra žinoma, Narbuto draugas.
1935 m. liepos 8 d. generolas majoras Edvardas Rydzas-Smiglas apie jį pasakė: „Narbutas mūšyje žuvo kareivio mirtimi, o gyvenime priklausė tiems žmonėms, kuriuos apvaizda nuo pirmų dienų skiria aukoms, jie gimsta patepti kankinystės stigma ir per visą savo aukos gyvenimą iki paskutinių dienų neša savo kryžių su tikėjimu spinduliuojančiu veidu, su įvykdytos pareigos ramybe, su vilties ir atkaklumo giesme lūpose“.
1933 m. kareivių ir karininkų iš 76-ojo Liudviko Narbuto Lydos pėstininkų pulko iniciatyva Dubičiuose buvo pastatytas paminklas Ludvikui Narbutui ir žuvusiems sukilėliams atminti. Prof. Ferdynando Ruszczyco paminklo pagrindinis motyvas – su erškėčių vainiku susipinęs kryžius. Cokoliui panaudotas akmuo iš „Wieszatielio“ kapo Vilniuje. Paminklo užrašas skelbia: „Už mūsų ir jūsų laisvę“.
Obeliskas atidengtas 1933 m. rugpjūčio 6 d., jį pašventino Vilniaus arkivyskupas Romualdas Jalbžykovskis. Miške, netoli Dubičių, kur žuvo Narbutas, buvo pastatytas aukštas medinis kryžius (šiandien metalinis).
Antrojo pasaulinio karo metu (Vokietijos okupacijos metais) Lydos pavieto teritorijoje atminimas apie Sausio sukilimą ir sukilimo vadą Ludwiką Narbutą vis dar buvo gyvas. Čia taip pat buvo sukurtas biuletenis „Szlakiem Narbutta“ (liet. Narbutto pėdsakais), kurį 1943–1945 m. leido Armijos Krajovos 77-ojo pėstininkų pulko 2-asis batalionas. Šis kareivių leidžiamas pogrindžio žurnalas yra Naugarduko krašto nepriklausomybės kovų simbolis Antrojo pasaulinio karometais.
Atmink, praeivi: „Pamiršti praeitį ‒ tai lyg išrauti medžiui šaknis“.